Πρόταση για την προσέγγιση των αρχαίων ελληνικών στο Γυμνάσιο (κείμενο 59 φιλολόγων)

(κείμενο 59 φιλολόγων στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση)

8 Ιουνίου 2016, δημοσίευση στο αλφαβήτα

Θέλουμε να ξεκαθαρίσουμε ότι η αναβάθμιση του σχολείου που θέλουμε σε καμιά περίπτωση δεν δικαιολογεί και δεν συνεπάγεται τη μείωση των ωρών για τα φιλολογικά μαθήματα. Βασική διαπίστωσή μας είναι η ανάγκη να ενισχυθεί η διδασκαλία της νεοελληνικής γλώσσας με την αύξηση των ωρών για τη διδασκαλία τους.

Όσον αφορά τα αρχαία ελληνικά στο Γυμνάσιο, όσοι σπεύδουν να ασκήσουν κριτική απέναντι στη θέση να διδάσκονται από μετάφραση επιμένουν συχνά ότι το πρόβλημα αφορά στη μέθοδο διδασκαλίας της αρχαίας γλώσσας. Οι μέθοδοι, όμως, που χρησιμοποιήθηκαν όλα τα προηγούμενα χρόνια μας επιστρέφουν μονίμως στην ίδια συζήτηση και αναπαράγουν το αδιέξοδο. Επειδή, λοιπόν, νοιαζόμαστε για τις αξίες και το περιεχόμενο της αρχαιότητας και δοκιμάζουμε διαρκώς νέες προσεγγίσεις διδασκαλίας, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι το κεντρικό ζήτημα είναι η πρόσληψη της σημαντικής αξίας που έρχεται από το παρελθόν και που δεν αμφισβητεί κανείς. Οι δόκιμες μεταφράσεις είναι η βάση ώστε να έχουν οι μαθητές την δυνατότητα πρόσληψης. Δηλαδή, με δεδομένο ότι δεν είναι η γλώσσα που δημιούργησε τον πολιτισμό αλλά αυτή που τον εξέφρασε, θεωρούμε πως το σχολείο οφείλει να εστιάσει στην αποτελεσματικότερη πρόσληψη του κλασικού πολιτισμού από τους νεαρούς μαθητές.

Επομένως, σε αυτή την κατεύθυνση θεωρούμε ότι θα ήταν κέρδος για τις κλασικές σπουδές να αξιοποιηθούν από την επόμενη χρονιά οι ώρες διδασκαλίας για τη γνωριμία των μαθητών με την ιστορία της αρχαίας γλώσσας, αντί για τη διδασκαλία από το πρωτότυπο. Αυτό προτείνουμε να γίνει μέσα από το βιβλίο του Α.-Φ. Χριστίδη «Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας», έκδοση του ΙΝΣ, που γράφτηκε ειδικά για μαθητές γυμνασίου. Η προσέγγιση αυτή θα δώσει στους μαθητές τις πραγματικές διαστάσεις της γλωσσικής δυναμικής στην ιστορική πορεία της αρχαίας ελληνικής, θα ξεκαθαρίσει παρεξηγήσεις γύρω από ζητήματα γλώσσας και γραφής και θα αποτελέσει μια γοητευτική εισαγωγή στο γλωσσικό παρελθόν. Παράλληλα, μπορούν να διατεθούν επιπλέον ώρες για τη διδασκαλία της αρχαίας γραμματείας από μετάφραση με κείμενα ήδη διαθέσιμα αλλά πρακτικά αδίδακτα (Ηρόδοτος, Τόποι και άνθρωποι, Φιλοσοφικά κείμενα). Για τη διδασκαλία της αρχαίας, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί προσωρινά, ίσως στη Γ΄ γυμνασίου και στην Α΄ λυκείου, το δοκιμασμένο βιβλίο του Α. Β. Μουμτζάκη, ώστε οι μαθητές να γνωρίσουν σιγά σιγά και τη γλώσσα μέσα από κείμενα πρωτότυπα, της κλασικής περιόδου. Η πρόταση αυτή ενισχύει την παρουσία των αρχαίων στο σχολείο με πρόθεση όλοι οι μαθητές να έρθουν σε επαφή με τον κόσμο της αρχαιότητας αλλά και όσοι μαθητές θελήσουν να ασχοληθούν πιο συστηματικά με την αρχαία ελληνική γλώσσα, να έχουν μια στέρεη βάση για τις μετέπειτα σπουδές τους.

Φιλόλογοι στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση:

Ευαγγελία Αντωνοπούλου, Αθήνα

Διονυσία Ασπρογέρακα, Πάτρα

Γεωργία Βιτσιλάκη, Θεσσαλονίκη

Θεοδώρα Βοϊβόντα, Φθιώτιδα

Αντώνης Γαζάκης, Θεσσαλονίκη

Σωτήρης Γκαρμπούνης, Δράμα

Ιωάννα Δεκατρή, Αθήνα

Έλσα Ελευθεριάδου, Δράμα

Σοφία Ελευθεριάδου, Κατερίνη

Αναστασία Θεοδοσίου, Αργυρούπολη Αττικής

Άννα Κακαδιάρη, Αθήνα

Θανάσης Κάκκος, Αργυρούπολη Αττικής

Νίκος Κακλαμάνος, Αργυρούπολη Αττικής

Λάμπρος Καλαβρουζιώτης, Αργυρούπολη Αττικής

Γιώργος Καλαντζής, Αθήνα

Δημήτρης Καμόπουλος, Θεσσαλονίκη

Αθανασία Καπετάνιου, Αθήνα

Κατερίνα Καρρά, Αθήνα

Γιώτα Κεφαλά, Κως

Ελένη Κιοσσέ, Δράμα

Δημητρης Κιτσούλης, Κατερίνη

Ευλαμπία Κουσίδου, Θεσσαλονίκη

Καλλιόπη Κυριαζή, Φθιώτιδα

Στάθης Λεουτσάκος, Αθήνα

Γεωργία Λυμπεροπούλου, Θεσσαλονίκη

Βικτωρία Μαγδανοζίδου, Σέρρες

Αλέξανδρος Μακρίδης, Καστοριά

Αναστάσιος Μάτος, Τύρναβος

Δημήτρης Μαυρίδης, Δράμα

Σταυρούλα Μελά, Γλυφάδα Αττικής

Χριστίνα Μελαχροινού, Αργυρούπολη Αττικής

Βάσω Μελικίδου, Θεσσαλονίκη

Σπυρίδων Μητσέλος, Θεσπρωτία

Μαρία Μιχάλη, Αργυρούπολη Αττικής

Μουλά Ευαγγελία, Ρόδος

Ιωάννα Μπαγούρδου, Λαμία

Άννα Μπατίλα, Αργυρούπολη Αττικής

Αρετή Μποβολή, Θεσσαλονίκη

Στέλλα Ναλμπάντη, Καβάλα

Λουκία Ορφανού, Ρόδος

Γεωργία Παντίδου, Λαμία

Χριστίνα Παντούση, Κολωνία

Ειρήνη Παξιμαδάκη, Κατερίνη

Πολυτίμη Παπαδοπούλου, Ρέθυμνο

Ελευθερία Παπαμανώλη, Λαύριο Αττικής

Αντωνία Πασχαλίδου, Δράμα

Μάρθα Πασχαλίδου, Θεσσαλονίκη

Ελένη Πατσιατζή, Πειραιάς

Ελένη Πετρίδου, Δράμα

Βίκυ Πολίτου, Θεσσαλονίκη

Ελένη Πούλου, Αττική

Κατερίνα Προκοπίου, Θεσσαλονίκη

Ελένη Σακαλή, Καβάλα

Βασίλης Συμεωνίδης, Δράμα

Αλεξάνδρα Τουτουντζή, Αθήνα

Μαρία Τζαρδή, Πειραιάς

Άννα Φλώρου, Σέρρες

Βασίλης Φροσυνός, Αργυρούπολη Αττικής

Ιωάννα Χαλεπλή, Λαμία

Ιωάννα Χαλισιάνη, Θεσσαλονίκη

Παναγιώτης Χαλούλος, Πάτρα

Για την κατάργηση των αρχαίων στο γυμνάσιο (από τον Γιάννη Μιχαηλίδη)

Είμαι υπέρ της κατάργησης της διδασκαλίας των αρχαίων στο γυμνάσιο. Στον συνεχιζόμενο διάλογο θα ήθελα να προσθέσω κάποια στοιχεία τα οποία δεν έχω δει να τα αναφέρει κανείς. Ουσιαστικά, θα προσπαθήσω συνοπτικά να αναφέρω πτυχές της διδασκαλίας του γλωσσικού μαθήματος οι οποίες στην Ελλάδα αγνοούνται. Πρώτα, όμως, δεν μπορώ να αντισταθώ σε μία πρόκληση.

Δεν είναι δυνατόν τον εικοστό πρώτο αιώνα να λες ότι τα αρχαία εξασκούν την κριτική σκέψη. Είναι αστείο και δείχνει ότι ο συνομιλητής δεν γνωρίζει καθόλου τη σύγχρονη διεθνή βιβλιογραφία. Το πιο σύντομο που μπορώ να αναφέρω είναι ένα κείμενο που συνοψίζει τους σύγχρονους προβληματισμούς. Έχει και βιβλιογραφία. Αν βρείτε πουθενά τα αρχαία ελληνικά να μου το πείτε. Εγώ, όσο και να έψαξα, δεν το κατάφερα.

Πηγαίνοντας στη γλώσσα τώρα και μιλώντας απλά, θα αναφέρω ότι στο γλωσσικό μάθημα οι μαθητές πρέπει να κατανοούν τον γραπτό και τον προφορικό λόγο σε ικανοποιητικό βαθμό, αλλά και να εκφράζονται ικανοποιητικά γραπτώς και προφορικώς. Θα ξεκινήσω με την κατανόηση των γραπτών κειμένων. Κατ' αρχάς, η αναγνωστική κατανόηση επηρεάζεται από τις γνώσεις που έχει ο αναγνώστης για τη δομή του κειμένου. Δηλαδή, πώς είναι δυνατόν να σχεδιάσεις ένα κείμενο, πόσες πρέπει να είναι οι παράγραϕοι και ποιο το περιεχόμενό τους. Αλλιώς οργανώνεις τις λέξεις όταν προσπαθείς να πείσεις τον αναγνώστη ποιο κόμμα να ψηϕίσει στις επερχόμενες εκλογές κι αλλιώς όταν αφηγείσαι πώς πέρασες στις διακοπές σου. Αν ο αναγνώστης μαντέψει —από τον τίτλο, τις εικόνες, τον πρόλογο— τη δομή, θα κατανοήσει καλύτερα το κείμενο. Φυσικά, οι πιθανές δομές είναι πάρα πολλές, μιας και έχουμε πάρα πολλά διαϕορετικά κείμενα: βιογραϕίες, περιλήψεις, αγγελίες, οδηγίες, συνταγές, δοκίμια, επιστημονικά άρθρα, δημοσιογραϕικά άρθρα, συνεντεύξεις κ.τ.λ. Κι όλα αυτά οφείλουμε να τα διδάξουμε στο σχολείο. Αλλιώς πώς θα τα μάθει ο μαθητής; Αυτονόητο είναι ότι αυτές τις δομές θα τις διδάξεις πιο εύκολα αν τα παιδιά αναλύσουν κείμενα στα νέα ελληνικά παρά στα αρχαία. Εξάλλου, στα αρχαία ελληνικά δε θα βρεις επιστημονικά ή δημοσιογραφικά κείμενα. Κάποια πράγματα γράφονται αναλυτικότερα εδώ, εδώ κι εδώ. Αυτή η γνώση είναι απαραίτητη και όταν γράφουμε, αλλά για τον γραπτό λόγο θα μιλήσω σε λίγο.

Δεύτερον, η κατανόηση του γραπτού λόγου εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφερόμαστε κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης. Δηλαδή, άλλα θα καταλάβει κάποιος που δεν είναι συγκεντρωμένος στο κείμενο την ώρα που το διαβάζει κι άλλα αυτός που κρατά σημειώσεις, σχηματίζει ερωτήσεις που προσπαθεί να απαντήσει, κατασκευάζει εννοιολογικούς χάρτες, προβλέπει τι θα γράψει στη συνέχεια ο συγγραϕέας, γράϕει περιλήψεις, σκέϕτεται πιθανές αντιρρήσεις στα λεγόμενα του συγγραφέα ή επεκτείνει τη σκέψη του. Αυτός που, όπως λέμε στην παιδαγωγική, χρησιμοποιεί στρατηγικές κατανόησης κειμένου. Οι στρατηγικές κατανόησης δεν αναπτύσσονται από μόνες τους σε όλους τους μαθητές, με αποτέλεσμα να πρέπει να διδαχτούν συστηματικά, φέρνοντας σε επαφή τα παιδιά με ποικιλία κειμένων σε όλα τα μαθήματα στα οποία οι μαθητές καλούνται να τις εφαρμόσουν. Είναι μια επίπονη και χρονοβόρα διαδικασία τόσο για τον εκπαιδευτικό όσο και για τον εκπαιδευόμενο. Γιατί ας μην ξεχνάμε πως οι μαθητές οφείλουν να ασκούνται σε ολοένα και δυσκολότερα κείμενα, επομένως δεν μπορείς να πεις ποτέ ότι η διδασκαλία ολοκληρώθηκε. Μία από τις πιο γνωστές και αποτελεσματικές μεθόδους διδασκαλίας είναι η αμοιβαία διδασκαλία (reciprocal teaching) η οποία είναι παντελώς άγνωστη στην Ελλάδα. Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να δείτε εδώ κι εδώ. Κι αυτές τις στρατηγικές θα τις μάθεις πιο εύκολα αν τις εφαρμόσεις σε νεοελληνικά και όχι σε αρχαιοελληνικά κείμενα. Ουσιαστικά, δε σου προσφέρουν κάτι τα αρχαία ελληνικά στη διδασκαλία της κατανόησης του κειμένου.

Μία ένσταση θα μπορούσε να είναι ο εμπλουτισμός του λεξιλογίου. Αρκετοί θεωρούν ότι τα αρχαία εμπλουτίζουν το λεξιλόγιο. Προϕανώς το πλούσιο λεξιλόγιο χρειάζεται. Το θέμα είναι αν η ανάπτυξη του λεξιλογίου έρχεται με τα αρχαία. Η γνώμη μου είναι πως όχι. Επιστημονικοί όροι όπως πρωτογενές πλεόνασμα, δευτερογενές πλεόνασμα γίνονται κατανοητοί αν γνωρίζεις την οικονομική επιστήμη, από την οποία προέρχονται, και όχι την αρχαία ελληνική γλώσσα και συνακόλουθα την ετυμολογία. Αν θες να εμπλουτίσεις το λεξιλόγιό σου πρέπει να ανατρέξεις στο σήμερα και όχι στο χτες. Άλλη είναι η σημασία της λέξης κρούση για έναν ϕυσικό και άλλη για τους υπόλοιπους ελληνόϕωνους. Και η ειδική σημασία των εννοιών κρούση, κλιματική αλλαγή, οικονομική ύϕεση, πληθωρισμός τόσο στη ϕυσική όσο και στην οικονομική επιστήμη, εξέλιξη στη βιολογία δεν κατακτώνται από τα αρχαία, αλλά από τη μελέτη των αντίστοιχων επιστημών. Επίσης, πολλές από τις λέξεις που χρησιμοποιούμε είτε είναι μεταγενέστερες των αρχαίων ελληνικών (ποδοσφαιροποίηση) είτε έχουν αλλάξει σημασία με την πάροδο του χρόνου (νερό) είτε προέρχονται από ξένες γλώσσες (πολυθρόνα) ή είναι μεταφραστικά δάνεια (ποδόσφαιρο). Αυτές πώς θα τις μάθουμε; Με τον παραδοσιακό τρόπο: διάβασμα. Διάβασμα χρειάζεται και όχι αρχαία. Αλλιώς οι κλασικοί ϕιλόλογοι θα κατανοούσαν τα πάντα.

Χωρίς να έχω εξαντλήσει το θέμα της κατανόησης της ανάγνωσης (όποιος θέλει μπορεί να διαβάσει κι άλλα εδώ, εδώ, εδώ, εδώ κι εδώ), θα περάσω στο γράψιμο. Πώς περίπου πρέπει να γίνεται το μάθημα σήμερα; Οι μαθητές σχεδιάζουν και στη συνέχεια γράφουν κείμενα στο σχολείο, ώστε να ξέρει ο καθηγητής το επίπεδο της τάξης και να προσαρμόζει τη διδασκαλία του στις ανάγκες τους. Αν τα παιδιά γράφουν μόνο στο σπίτι πώς θα γνωρίζει αν τα κείμενα είναι δικά τους ή άλλων; Μόλις τελειώσει η συγγραφή τα κείμενα διορθώνονται και μέσα στην τάξη. Ο μαθητής διορθώνει το κείμενό του μόνος του, διορθώνει κείμενα συμμαθητών του, ενώ και ο φιλόλογος προτείνει διορθώσεις ως πιο έμπειρος συγγραφέας. Με αυτόν τον τρόπο το παιδί ενσωματώνει και άλλες δεξιότητες, αυτές δηλαδή που απαιτούνται τόσο στην αυτοδιόρθωση των κειμένων του όσο και στη διόρθωση από τον ίδιο κειμένων άλλων ανθρώπων. Νομίζω ότι η αξία αυτών των δεξιοτήτων είναι προφανής. Φυσικά, το γράψιμο ξεκινά από την ανάγνωση κειμένων που λειτουργούν ως συγγραφικά υποδείγματα. Ο εκπαιδευτικός επιχειρεί σε πρώτη φάση να φανερώσει τα μυστικά της συγγραφής των συγκεκριμένων υποδειγμάτων στους μαθητές. Στη συνέχεια τα παιδιά καλούνται να γράψουν αντίστοιχα έργα. Άνετα, επομένως, μπορεί να χαθούν και 2 διδακτικά δίωρα για να γραφτεί ένα μόνο κείμενο. Αυτή είναι η σύγχρονη πρακτική που επιτάσσει η παιδαγωγική επιστήμη αλλά και το υπουργείο. Για να μη νομίζετε ότι αυτά τα λέω εγώ, ρίξτε μια ματιά εδώ, εδώ, εδώ, εδώ για να συνειδητοποιήσετε την πολυπλοκότητα της διδασκαλίας της συγγραφής κειμένων, την οποία εγώ πολύ απλοϊκά αναφέρω. Αυτό που δεν μπορώ να καταλάβω είναι πού μπαίνουν τα αρχαία σε αυτήν τη διαδικασία. Τα κείμενα που θα λειτουργήσουν ως πρότυπα πρέπει να είναι στα νέα ελληνικά και τα κείμενα που θα γράψουν οι μαθητές πάλι στα νέα ελληνικά θα είναι. Τα αρχαία τι θα προσφέρουν;

Το ξέρω ότι δεν είμαι κατανοητός στον βαθμό που θα ήθελα. Πώς να είμαι, αφού για να μάθω να γράφω, έπρεπε να διαβάσω αγγλόφωνα βιβλία; Θα μάθετε αρκετά για το γράψιμο και τις δυσκολίες του σε σεμινάρια δημιουργικής γραφής και επιμέλειας βιβλίων. Εγώ τα πρωτοσυνάντησα στα αγγλικά. Ευτυχώς υπάρχουν και για την ελληνική γλώσσα. Μια ιδέα μπορείτε να έχετε εδώ στα έξοχα υπο-γλώσσια. Μόνο έχει κάποιο πρόβλημα η ιστοσελίδα, οπότε κατεβείτε αργά αργά μέχρι να τα δείτε να εμφανίζονται.

Ώρα για τον προϕορικό λόγο τώρα. Παρακολούθησα στο Coursera το Public Speaking από έναν καθηγητή του πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον —μάθημα ρητορικής, μάθημα δηλαδή παραγωγής και κατανόησης προϕορικού λόγου το οποίο διαρκεί 10 βδομάδες— και τραβώ τα μαλλιά μου. Σε αυτό το σχολείο τι κάναμε; Γιατί έχανα την ώρα μου με τα ανώμαλα ρήματα των αρχαίων ελληνικών και όχι με αυτά; Είναι δυνατόν ποτέ να ασκηθείς στον προφορικό λόγο με τη μετάφραση αρχαίων κειμένων; Πώς θα το καταφέρεις αυτό; Πώς θα μάθεις τις διαφορές γραπτού και προφορικού λόγου; Πώς θα αποκτήσουν συνοχή και νόημα τα λόγια σου αν ποτέ δε μιλάς; Επειδή μπορεί κάποιος να θεωρεί τη ρητορική απλή, ας ρίξει μια ματιά εδώ ή εδώ και να διαβάσει εδώ ένα κείμενο για τη διδασκαλία του προφορικού λόγου ή μπορεί να παρακολουθήσει το προαναφερόμενο μάθημα ρητορικής.

Πάμε και στη γραμματική. Υπάρχουν γραμματικά φαινόμενα που προέρχονται από την αρχαία γλώσσα. Τα ρήματα σε -βάλλω, τα ρήματα σε -άγω, ρήματα όπως το προτίθεμαι, τα επίθετα σε -ης-ης-ες κ.ά. Να χαλαρώσουμε λίγο, βρε παιδιά. Είναι δυνατόν για να τα μάθουμε αυτά να πρέπει να μάθουμε όλη την αττική διάλεκτο; Κι εγώ που δεν την έμαθα ποτέ, πώς τα ξέρω; Αυτά τα φαινόμενα προέρχονται από τα αρχαία ελληνικά, αλλά πλέον ανήκουν στα νέα ελληνικά. Πόσο δύσκολο είναι να το καταλάβουμε; Συστηματική εξάσκηση θέλει, όπως θα κάναμε και στα αρχαία. Η μόνη διαφορά είναι ότι η εξάσκηση θα αφιερωνόταν σε ό,τι υπάρχει στα νέα και όχι σε ένα σωρό άσχετα πράγματα. Κι επειδή δε θα διδάσκαμε άσχετα πράγματα, θα είχαμε χρόνο να ασχοληθούμε και με τα υπόλοιπα που αναφέρω παραπάνω. Απλό είναι...

Πάμε και στην ορθογραϕία, δυστυχώς το σημαντικό κομμάτι της γλώσσας για τους περισσότερους Έλληνες... Κάποιες λέξεις απλώς γράϕονται με τον τρόπο που γράϕονται και με την εξάσκηση και τη σωστή διδασκαλία θα τις μάθεις. Τώρα γιατί την εξάσκηση πρέπει να την κάνεις στα αρχαία ελληνικά και όχι στα νέα δεν ξέρω. Στις αγγλόφωνες χώρες για να μάθουν τις λατινικές και ελληνικές ρίζες λέξεων τις διδάσκουν συστηματικά ως οργανικό τμήμα της γλώσσας τους και δεν αναγκάζουν τους μαθητές να μάθουν Λατινικά και Ελληνικά! Αυτό πρέπει να κάνουμε κι εμείς. Και όταν υπάρχουν σκοτεινά σημεία που δεν είναι δυνατόν να εξηγηθούν με απλό τρόπο στους μαθητές, αντί να διαλέξουμε τον δύσκολο δρόμο της εκμάθησης όλων των αρχαίων ελληνικών (προσέξτε: να μάθουμε όλη τη γραμματική, όλο το συντακτικό, όλες τις ανώμαλες περιπτώσεις, να μεταφράσουμε άφθονα κείμενα, όλα αυτά για να μάθουμε την ορθογραφία λίγων λέξεων), μπορούμε να επιλέξουμε τη συστηματική εξάσκηση. Υπάρχουν τρόποι στην παιδαγωγική επιστήμη. Θα κερδίσουμε πολύτιμο χρόνο. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να πάμε από την Αθήνα στη Θεσσαλονίκη μέσω Νέας Υόρκης. Εξάλλου, η απλή αναφορά της ετυμολογίας μιας λέξης πολλές φορές μας λύνει τα χέρια. Σιγά μην πρέπει να μάθουν τα παιδιά όλη την αρχαία ελληνική γλώσσα για να καταλάβουν την ετυμολογία της λέξης εύνοια. Το έχω διδάξει και είναι πολύ πιο εύκολο από όσο νομίζετε.

Κι από την άλλη, η ορθογραϕία είναι υπερτιμημένη. Τι θα γίνει δηλαδή αν κάνεις ένα ωρθογραϕικό λάθος; Έκανα κι εγώ ένα τώρα. Όλο το κείμενο απορρίπτεται; Ή έστω ότι κάνεις ένα γραμματικό λάθος ή ένα συντακτικό λάθος. Πάλι απορρίπτεται όλο το κείμενο; Είναι δυνατόν να έχω γράψει όλα αυτά και να μην έχω κάνει κανένα λάθος; Ο Θεός είμαι; Σημασία έχουν οι ιδέες, τα επιχειρήματα, τα συναισθήματα, ο τρόπος παρουσίασης, η συνοχή του κειμένου, η χρήση των κατάλληλων λέξεων κι όχι η ορθογραϕία. Σημαντικό είναι να την ξέρεις, υπάρχουν όμως και σημαντικότερα. Απλώς οι περισσότεροι από μας τα αγνοούν. Λογικό είναι. Αφού δεν τα διδάχτηκαν ποτέ...

Γιάννης Μιχαηλίδης

Το ημερολόγιο ενός δασκάλου 

Αρχαία Ελληνικά στο Γυμνάσιο: ας γίνουν επιτέλους οι αναγκαίες αλλαγές (κείμενο 45 φιλολόγων στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση)

Στην Ελλάδα, εδώ και χρόνια, η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών γίνεται το επίκεντρο μιας συζήτησης που αποκτά συγκρουσιακό χαρακτήρα και αφορά σε πρώτη ανάγνωση αυτή καθαυτή τη διδακτική πράξη. Ωστόσο το περιεχόμενο και οι μέθοδοι με τις οποίες προτείνεται να διδάσκονται τα αρχαία ελληνικά αφορούν ουσιαστικά το σχολείο που θέλουμε.

Οι υπέρμαχοι της διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών από το πρωτότυπο στο Γυμνάσιο εμφανίζονται ευχαριστημένοι. Άλλοι επειδή ικανοποιούν ξεπερασμένες ιδεολογικές εμμονές, άλλοι επειδή προωθούν ίσως ποικίλα εξωεκπαιδευτικά συμφέροντα, άλλοι γιατί έτσι αυξάνονται οι ώρες διδασκαλίας των φιλολογικών αντικειμένων.

Παρουσιάζονται σίγουροι για την ανάγκη να διδάσκεται η αρχαία γλώσσα, υπερασπιζόμενοι (με αφηρημένο και αντανακλαστικό τρόπο) τις ανθρωπιστικές σπουδές και ταυτοχρόνως αρνούμενοι ή αδιαφορώντας για το αποτέλεσμα της διδασκαλίας μέσα στην τάξη. Σπανίως θέτουν ζητήματα διδακτικής μεθόδου, κι αυτό κυρίως όταν προκύπτει το αίτημα της κατάργησης της διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών από το πρωτότυπο.

Είναι τουλάχιστον αποκαρδιωτικό ότι δεν νοιάστηκαν τόσα χρόνια για την εξωφρενική στρέβλωση της αρχαιότητας, τόσο του κόσμου όσο και της γλώσσας, δεν απαίτησαν να γίνει συζήτηση για το περιεχόμενο, τις μεθόδους, δεν τοποθετήθηκαν δημοσίως για το αν πρέπει να διδάσκεται η καθαρεύουσα (γιατί περί αυτής πρόκειται, αν δει κανείς τα δύο πακέτα βιβλίων που χρησιμοποιήθηκαν από το 1992 και εξής, τα οποία εστιάζουν στη γραμματική και στο συντακτικό αποκομμένα, ουσιαστικά, από το γλωσσικό πλαίσιο), δεν αποτόλμησαν να προχωρήσουν στην αποτίμηση του αποτελέσματος.

Πολλοί από εμάς που παλεύουμε με τη διδασκαλία της αρχαίας γλώσσας και γραμματείας βρισκόμαστε καθημερινά απέναντι στη ματαίωση (αν κάποιοι διαφωνούν με αυτό, ας δείξουν τι γίνεται μέσα στην αίθουσα διδασκαλίας). Στο μάθημα της αρχαιογλωσσίας συμπυκνώνονται αρκετές από τις κακοδαιμονίες της εκπαίδευσης: η παθητικότητα των μαθητών, η απαξίωση της έκφρασής τους, η έλλειψη αναζήτησης του νέου, η καταστολή της κριτικής προσέγγισης, η προσκυνηματική σχέση με ό,τι παρουσιάζεται ως αυθεντία, και σε τελική ανάλυση, η απομάκρυνση και η αποστροφή των μαθητών από τη γνώση συνολικά της αρχαιότητας και όχι μόνο της αρχαίας ελληνικής γλώσσας.

Υπάρχει κατά τη γνώμη μας η λανθασμένη αντίληψη ότι οι αξίες της ελληνικής αρχαιότητας μεταδίδονται μέσω της γνώσης της αρχαιοελληνικής γλώσσας. Κατά πόσο όμως αυτό μπορεί να επιτευχθεί τη στιγμή που οι μαθητές δεν την κατανοούν; Η άποψή μας είναι ότι η αρχαιότητα δεν ταυτίζεται με τη γλώσσα. Οι αξίες της είναι πανανθρώπινες. Αφορούν όλους τους λαούς και όχι μόνο τους «επίσημους κληρονόμους» της αρχαίας γλώσσας. Κατακτιούνται μέσα από τη γνώση του ιστορικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος που τις γέννησε. Και αυτό μπορεί να γίνει μέσα από δόκιμες μεταφράσεις.

Ξαναπιάνουμε, λοιπόν, το νήμα της εκπαιδευτικής ιστορίας από το σημείο που το άφησαν επιστήμονες και δάσκαλοι που γνώρισαν και δίδαξαν την αρχαιότητα. Η ιστορία της εκπαίδευσης μάς έδειξε ότι κατά το διάστημα που οι μαθητές συζητούσαν για τον αρχαίο κόσμο και εφοδιάζονταν με πολύπλευρη γνώση για την αρχαία γραμματεία ήμασταν στη σωστή κατεύθυνση. Δεν είμαστε μιμητές, αλλά δεν μηδενίζουμε τα διδάγματα του παρελθόντος.

Επιπλέον, γνωρίζουμε ότι στην εκπαίδευση των δυτικών χωρών η θέση και η διδασκαλία των κλασικών γραμμάτων περνάει κρίση. Η δύση διέσωσε και μάς πρόσφερε την αρχαιοελληνική γραμματεία μέσα από έγκυρες εκδόσεις. Εμείς λίγα πράγματα έχουμε προσφέρει για την πρόσληψή της από τον σύγχρονο άνθρωπο. Είναι επιβεβλημένο πια να ξεφύγουμε από τον «άγονο ιστορισμό», από τη στείρα περηφάνια των παθητικών κληρονόμων και να δούμε δημιουργικά τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας. Ξέρουμε ότι, σε κάποιο βαθμό, και ο υπόλοιπος κόσμος περιμένει από εμάς, εδώ στην Ελλάδα, να δείξουμε ένα μοντέλο ουσιαστικής προσέγγισης και διδασκαλίας της γλώσσας μας. Η κρίση των κλασικών σπουδών είναι και θέμαΣτην Ελλάδα, εδώ και χρόνια, η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών γίνεται το επίκεντρο μιας συζήτησης που αποκτά συγκρουσιακό χαρακτήρα και αφορά σε πρώτη ανάγνωση αυτή καθαυτή τη διδακτική πράξη. Ωστόσο το περιεχόμενο και οι μέθοδοι με τις οποίες προτείνεται να διδάσκονται τα αρχαία ελληνικά αφορούν ουσιαστικά το σχολείο που θέλουμε.

Οι υπέρμαχοι της διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών από το πρωτότυπο στο Γυμνάσιο εμφανίζονται ευχαριστημένοι. Άλλοι επειδή ικανοποιούν ξεπερασμένες ιδεολογικές εμμονές, άλλοι επειδή προωθούν ίσως ποικίλα εξωεκπαιδευτικά συμφέροντα, άλλοι γιατί έτσι αυξάνονται οι ώρες διδασκαλίας των φιλολογικών αντικειμένων.

Παρουσιάζονται σίγουροι για την ανάγκη να διδάσκεται η αρχαία γλώσσα, υπερασπιζόμενοι (με αφηρημένο και αντανακλαστικό τρόπο) τις ανθρωπιστικές σπουδές και ταυτοχρόνως αρνούμενοι ή αδιαφορώντας για το αποτέλεσμα της διδασκαλίας μέσα στην τάξη. Σπανίως θέτουν ζητήματα διδακτικής μεθόδου, κι αυτό κυρίως όταν προκύπτει το αίτημα της κατάργησης της διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών από το πρωτότυπο.

Είναι τουλάχιστον αποκαρδιωτικό ότι δεν νοιάστηκαν τόσα χρόνια για την εξωφρενική στρέβλωση της αρχαιότητας, τόσο του κόσμου όσο και της γλώσσας, δεν απαίτησαν να γίνει συζήτηση για το περιεχόμενο, τις μεθόδους, δεν τοποθετήθηκαν δημοσίως για το αν πρέπει να διδάσκεται η καθαρεύουσα (γιατί περί αυτής πρόκειται, αν δει κανείς τα δύο πακέτα βιβλίων που χρησιμοποιήθηκαν από το 1992 και εξής, τα οποία εστιάζουν στη γραμματική και στο συντακτικό αποκομμένα, ουσιαστικά, από το γλωσσικό πλαίσιο), δεν αποτόλμησαν να προχωρήσουν στην αποτίμηση του αποτελέσματος.

Πολλοί από εμάς που παλεύουμε με τη διδασκαλία της αρχαίας γλώσσας και γραμματείας βρισκόμαστε καθημερινά απέναντι στη ματαίωση (αν κάποιοι διαφωνούν με αυτό, ας δείξουν τι γίνεται μέσα στην αίθουσα διδασκαλίας). Στο μάθημα της αρχαιογλωσσίας συμπυκνώνονται αρκετές από τις κακοδαιμονίες της εκπαίδευσης: η παθητικότητα των μαθητών, η απαξίωση της έκφρασής τους, η έλλειψη αναζήτησης του νέου, η καταστολή της κριτικής προσέγγισης, η προσκυνηματική σχέση με ό,τι παρουσιάζεται ως αυθεντία, και σε τελική ανάλυση, η απομάκρυνση και η αποστροφή των μαθητών από τη γνώση συνολικά της αρχαιότητας και όχι μόνο της αρχαίας ελληνικής γλώσσας.

Υπάρχει κατά τη γνώμη μας η λανθασμένη αντίληψη ότι οι αξίες της ελληνικής αρχαιότητας μεταδίδονται μέσω της γνώσης της αρχαιοελληνικής γλώσσας. Κατά πόσο όμως αυτό μπορεί να επιτευχθεί τη στιγμή που οι μαθητές δεν την κατανοούν; Η άποψή μας είναι ότι η αρχαιότητα δεν ταυτίζεται με τη γλώσσα. Οι αξίες της είναι πανανθρώπινες. Αφορούν όλους τους λαούς και όχι μόνο τους «επίσημους κληρονόμους» της αρχαίας γλώσσας. Κατακτιούνται μέσα από τη γνώση του ιστορικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος που τις γέννησε. Και αυτό μπορεί να γίνει μέσα από δόκιμες μεταφράσεις.

Ξαναπιάνουμε, λοιπόν, το νήμα της εκπαιδευτικής ιστορίας από το σημείο που το άφησαν επιστήμονες και δάσκαλοι που γνώρισαν και δίδαξαν την αρχαιότητα. Η ιστορία της εκπαίδευσης μάς έδειξε ότι κατά το διάστημα που οι μαθητές συζητούσαν για τον αρχαίο κόσμο και εφοδιάζονταν με πολύπλευρη γνώση για την αρχαία γραμματεία ήμασταν στη σωστή κατεύθυνση. Δεν είμαστε μιμητές, αλλά δεν μηδενίζουμε τα διδάγματα του παρελθόντος.

Επιπλέον, γνωρίζουμε ότι στην εκπαίδευση των δυτικών χωρών η θέση και η διδασκαλία των κλασικών γραμμάτων περνάει κρίση. Η δύση διέσωσε και μάς πρόσφερε την αρχαιοελληνική γραμματεία μέσα από έγκυρες εκδόσεις. Εμείς λίγα πράγματα έχουμε προσφέρει για την πρόσληψή της από τον σύγχρονο άνθρωπο. Είναι επιβεβλημένο πια να ξεφύγουμε από τον «άγονο ιστορισμό», από τη στείρα περηφάνια των παθητικών κληρονόμων και να δούμε δημιουργικά τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας. Ξέρουμε ότι, σε κάποιο βαθμό, και ο υπόλοιπος κόσμος περιμένει από εμάς, εδώ στην Ελλάδα, να δείξουμε ένα μοντέλο ουσιαστικής προσέγγισης και διδασκαλίας της γλώσσας μας. Η κρίση των κλασικών σπουδών είναι και θέμα δικών μας λανθασμένων εκπαιδευτικών επιλογών. Έχουμε ευθύνη να στηρίξουμε τις αξίες της αρχαιότητας και να προβάλλουμε μία ουσιαστική πρόταση για την προσέγγισή τους πέρα από ιδεολογικά στερεότυπα.

Έχουμε συνείδηση ότι η αρχαία ελληνική γραμματεία είναι κεφαλαιώδους σημασίας τμήμα της ελληνικής εκπαίδευσης για πολλούς λόγους, πρωτίστως ιδεολογικούς, ότι μέσω και αυτών καλλιεργείται η ταυτότητά μας. Γι’ αυτό και θέλουμε να είναι η σχέση με τα κλασικά κείμενα δημιουργική, στέρεη, έντιμη, βασισμένη στη γνώση. Αυτό, άλλωστε, δείχνει και η στάση μας απέναντι στην εκπαίδευση συνολικά.

Αλλά να που η περιπλάνηση τώρα τελείωσε. Δεν μπορούμε να έχουμε ένα διαφορετικό σχολείο χωρίς να έχουμε αλλάξει τη στάση μας απέναντι στη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών. Κρίνεται, λοιπόν, αναγκαίος ένας καινούριος τρόπος θέασης του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, μακριά από φορμαλιστικές και αγκυλωμένες στους τύπους προσεγγίσεις του, με κύριο αυτόν της αντικατάστασης των αρχαίων κειμένων από δόκιμες νεοελληνικές μεταφράσεις, που θα αποτυπώνουν το αρχαίο πνεύμα στην διαχρονικότητά του και στην αλληλεπίδρασή του με το σήμερα. Βασική προϋπόθεση είναι να καταργηθεί η διδασκαλία της αρχαίας γλώσσας στο γυμνάσιο και να διατεθούν οι ώρες για τη διδασκαλία της νεοελληνικής γλώσσας και της αρχαίας γραμματείας μέσα από μεταφρασμένα κείμενα.

Φιλόλογοι στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση

Άννα Αγοραστίδου, Θεσσαλονίκη

Αθανασία Αθανασοπούλου, Θεσσαλονίκη

Διονυσία Ασπρογέρακα, Πάτρα

Μυρτώ Αυγέρου, Αθήνα

Γεωργία Βιτσιλάκη, Θεσσαλονίκη

Θεοδώρα Βοϊβόντα, Φθιώτιδα

Γιώργος Βουλγαρίδης, Λαύριο

Ελένη Γεωργακά, Κως

Σωτήρης Γκαρμπούνης, Δράμα

Ιωάννα Δεκατρή, Αθήνα

Έλσα Ελευθεριάδου, Δράμα

Σοφία Ελευθεριάδου, Κατερίνη

Νίκος Κακλαμάνος, Αργυρούπολη Αττικής

Δημήτρης Καμόπουλος, Θεσσαλονίκη

Κατερίνα Καραβαγγέλη, Θεσσαλονίκη

Κατερίνα Καρρά, Αθήνα

Γιώτα Κεφαλά, Κως

Ελένη Κιοσσέ, Δράμα

Ιωάννης Κοντός, Θεσσαλονικη

Καλλιόπη Κυριαζή, Φθιώτιδα

Γεωργία Λάττα, Εύβοια

Στάθης Λεουτσάκος, Αθήνα

Γεωργία Λυμπεροπούλου, Θεσσαλονίκη

Τάσος Μάτος, Λάρισα

Χριστίνα Μελαχροινού, Αργυρούπολη Αττικής

Μαρία Μιχάλη, Αργυρούπολη Αττικής

Βανεσσα Μελά, Γλυφάδα Αττικής

Βάσω Μελικίδου, Θεσσαλονίκη

Πολυξένη Μοίρα, Αθήνα

Ευαγγελία Μουλά, Ρόδος

Αρετή Μποβολή, Θεσσαλονίκη

Ευτέρπη Στέλλα Ναμπάντη, Καβάλα

Ελένη Πανέλλη, Ξάνθη

Γεωργία Παντίδου, Λαμία

Χριστίνα Παντούση, Κολωνία

Ειρήνη Παξιμαδάκη, Κατερίνη

Αγγελική Παπαζάνη, Αττική

Ελευθερία Παπαμανώλη, Λαύριο Αττικής

Κατερίνα Παρασκευοπούλου, Αττική

Αντωνία Πασχαλίδου, Δράμα

Ελένη Πατσιατζή, Πειραιάς

Ελένη Πετρίδου, Δράμα

Βίκυ Πολίτου, Θεσσαλονίκη

Ελένη Πούλου, Αττική

Κατερίνα Προκοπίου, Θεσσαλονίκη

Ελένη Σακαλή, Καβάλα

Βασίλης Συμεωνίδης, Δράμα

Λία Σωτηρίου, Αθήνα

Αλεξάνδρα Τουτουντζή, Αθήνα

Μαρία Τζαρδή, Πειραιάς

Άννα Φλώρου, Σερρες

Ιωάννα Χαλισιάνη, Θεσσαλονίκη

Παναγιώτης Χαλούλος, Πάτρα

Να διδάσκουμε και όχι να χρησιμοποιούμε (Με αφορμή μια διαμαρτυρία της ΠΕΦ)

Βασίλης Συμεωνίδης – Σωτήρης Γκαρμπούνης

Αρχίζουμε το κείμενο ξεκαθαρίζοντας την αφετηρία μας: είναι η αίθουσα διδασκαλίας και η αγάπη για τα αρχαία ελληνικά. Είναι και η επιθυμία μας να διδάσκουμε τα αρχαία ελληνικά και όχι να τα χρησιμοποιούμε. Με βάση αυτά έχουμε να πούμε ότι, όπως βλέπουμε από την εμπειρία μας, από το 1992 και την επαναφορά στο Γυμνάσιο της διδασκαλίας της αρχαίας γλώσσας σε βάρος της αρχαίας γραμματείας, το μάθημα έχει αποτύχει πολλαπλά. Επιπλέον οδηγεί στην παθητικότητα και την καθήλωση των μαθητών, στην ενοχική αίσθηση μειονεξίας και τη σιωπή. Οι μαθητές στο Λύκειο έρχονται με την πλέον αρνητική στάση απέναντι στο μάθημα με αποτέλεσμα να είναι εξαρχής υπονομευμένη η διδασκαλία του. Εκτιμούμε ότι για το Γυμνάσιο δεν είναι ζήτημα μεθόδου, επειδή οι υποστηρικτές της διδασκαλίας τους θα μας την είχαν προσφέρει.

Αφορμή για όσα λέμε είναι η ανακοίνωση της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων, όπως την διαβάσαμε σε ιστοσελίδες την 18η Μαΐου 2016. Καθώς το κείμενο δεν υπήρχε στην ιστοσελίδα της ΠΕΦ εκτιμούσαμε ότι θα διαψευδόταν, αλλά διαψευστήκαμε εμείς, το κείμενο αναρτήθηκε στις 20 Μαΐου . Πρόκειται για την αντίρρησή της σε «πρωτοβουλία πανεπιστημιακών κύκλων για συγκέντρωση υπογραφών υπέρ της αύξησης των ωρών διδασκαλίας της Νέας Ελληνικής Γλώσσας στο Γυμνάσιο, με παράλληλη μείωση των ωρών διδασκαλίας της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας και Γραμματείας». Δεν γνωρίζουμε την πρωτοβουλία των πανεπιστημιακών κύκλων και τον λόγο στον οποίο είναι αντίλογος η τοποθέτηση της ΠΕΦ, αλλά μας θλίβουν εκφράσεις όπως «παρακάμπτει τα εκλεγμένα επιστημονικά όργανα των φιλολόγων και θέτει ένα σοβαρό εκπαιδευτικό ζήτημα στην πρόχειρη κρίση μιας συχνά τυχαίας υπογραφής». Θα θέλαμε να διαβάσουμε την πρόταση των συναδέρφων πανεπιστημιακών δασκάλων ελπίζοντας ότι θα προτείνει λύσεις στο σημερινό αδιέξοδο. Άλλωστε κι αυτοί, καθόλου τυχαία, αποτελούν μέρος της επιστημονικής και εκπαιδευτικής κοινότητας.

Δεν αρνούμαστε ότι η ΠΕΦ προσφέρει την οπτική της για το ρόλο και τη συμβολή των φιλολογικών μαθημάτων στο σχολείο με στόχο μια καλύτερη εκπαίδευση. Όμως, θα θέλαμε μια ΠΕΦ με πρακτική διαλόγου με όλους, χωρίς μειωτικούς χαρακτηρισμούς, με διάθεση ανανέωσης, με κατάθεση συγκεκριμένων προτάσεων ανάλογων με τις ανάγκες των νέων μαθητών, με επαφή με τη διδακτική πραγματικότητα της δευτεροβάθμιας, με επίγνωση των σύγχρονων προβλημάτων που έχει η διδασκαλία, με ενδιαφέρον για τον απλό φιλόλογο της αίθουσας.

Εδώ και καιρό δεν βλέπουμε τίποτα από τα παραπάνω και γι' αυτό θέλουμε να δηλώσουμε ότι δεν μας εκφράζουν η στάση και οι απόψεις της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων.

Η διαμαρτυρία της ΠΕΦ

σε ιστοσελίδα  εκπαιδευτικής ενημέρωσης

http://www.esos.gr/arthra/44069/ypografes-gia-meiosi-oron-sta-arhaia-kai-ayxisi-stin-neoelliniki-glossa

και στην ιστοσελίδα της ΠΕΦ

http://www.p-e-f.gr/docs/544.pdf