Σάββατο 19 Σεπτεμβρίου 2009

Λεξιλογικά – Ετυμολογικά

Λεξιλογικά – Ετυμολογικά. Έτσι τιτλοφορείται το Β μέρος κάθε ενότητας στα βιβλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας στο γυμνάσιο. Θεωρείται μάλιστα από τους μαθητές το πιο ενδιαφέρον ή το μόνο(!) ενδιαφέρον κομμάτι του μαθήματος. Πολλά ζητήματα σχετίζονται με το λεξιλόγιο και την ετυμολογία αλλά εδώ θα περιοριστούμε καταρχάς σε μερικές βασικές διαπιστώσεις.
Πολύ εύκολα φαίνεται πως σ’ αυτό το σκέλος του μαθήματος με έναν εύσχημο τρόπο καλλιεργείται μέσα από τις ασκήσεις η αντίληψη που ταυτίζει την αρχαία με τη νέα ελληνική γλώσσα: π.χ

Χρησιμοποιώντας το ρήμα μανθάνω:
α) να σχηματίσετε παράγωγες λέξεις της α.ε
. (η υπογράμμιση δική μου) που να δηλώνουν:
το πρόσωπο που ενεργεί: ο ………..
την ενέργεια/κατάσταση:η ………… , η ………….
το αποτέλεσμα της ενέργειας: το ………….


Είναι σαφές ότι οι απαντήσεις οδηγούν αυτόματα σε ταύτιση των δύο γλωσσών μια που ο μαθητής (και συχνά και ο καθηγητής) ξεκινά από την αντιεπιστημονική αφετηρία ότι: γλώσσα = λέξεις. Αφού, δηλαδή, οι λέξεις που μου ζητούν στ’ αρχαία είναι ίδιες μ’ αυτές που γνωρίζω και χρησιμοποιώ στα νέα σημαίνει πως η γλώσσα είναι ίδια! Έτσι, ασκήσεις αυτού του τύπου απλώς συντηρούν την άγνοια για τη φύση της γλώσσας και σίγουρα ανατροφοδοτούν ιδεοληψίες γύρω από την αξία, τον πλούτο και τη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας.

Επίσης, σ’ αυτό το σκέλος του μαθήματος προβάλλεται η α.ε. σαν πρότυπη γλώσσα και η ν.ε. σαν εξαρτημένη και ετερόφωτη. Να μερικές χαρακτηριστικές εκφωνήσεις: (οι υπογραμμίσεις δικές μου)

Να συμπληρώσετε τον πίνακα με νεοελληνικά παράγωγα ουσιαστικά και επίθετα των ρημάτων της α.ε. που σας δίνονται:υπομένω, επιμένω, εμμένω, επιδίδωμι, στερώ, απαλλάσσω ανταλλάσσω.

Χρησιμοποιώντας ως α΄ συνθετικό τα παρακάτω ονόματα και ως β΄ συνθετικό το ρ. φέρω να σχηματίσετε επίθετα της ν.ε.: αίμα, νίκη, τροχός οπώρα κλπ + φέρω

Να γράψετε από μία λέξη της ν.ε. ομόρριζη του ρ. άγω που να ανταποκρίνεται στη σημασία των προτάσεων και φράσεων που σας δίνονται:
· πρόσωπο που φροντίζει την ανατροφή των παιδιών: ______________
· δείχνω τα αξιοθέατα ενός τόπου: ____________
· η ανατροφή: _______________
· όχημα μεταφοράς φορτίων: ____________

Τέτοιες προσεγγίσεις του λεξιλογίου της νέας ελληνικής δεν κάνουν άλλο από το να διαχέουν στην τρυφερή ηλικία του γυμνασίου τη συμπλεγματική νοοτροπία ότι η μητρική γλώσσα των μαθητών είναι ανεπαρκής και ότι η γνώση αλλά και η «ορθή» χρήση της εξαρτάται από τη γνώση της αρχαίας ελληνικής. Κανείς από τους υποστηρικτές αυτής της διδασκαλίας του λεξιλογίου δεν μπορεί πειστικά να εξηγήσει γιατί η γνώση της καταγωγής μιας λέξης μπορεί να οδηγήσει σε γνώση για την ορθή χρήση της.

Αναρωτιέμαι γιατί όλες αυτές οι λέξεις της νέας ελληνικής θα πρέπει να εμπεδωθούν από τα παιδιά μέσα από τη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής και όχι μέσα από μια σύγχρονη επικοινωνιακή και κειμενοκεντρική διδασκαλία της σημερινής κοινής νεοελληνικής; Παρά το γεγονός ότι στα νέα βιβλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας γίνεται προσπάθεια να εκσυγχρονιστούν οι ασκήσεις που διδάσκουν το λεξιλόγιο, ωστόσο οι ασκήσεις αυτές είναι καταδικασμένες να εγκλωβίζονται στη μορφή και τη ρίζα μιας λέξης οδηγώντας το μαθητή απλώς σε μια προτασιακή χρήση της, ερήμην της περίστασης επικοινωνίας, της πρόθεσης του πομπού, του ύφους και του είδους του κειμένου. Δηλαδή ερήμην της γλώσσας. Καμία λέξη του άγνωστου λεξιλογίου δεν πρόκειται να περάσει στο παθητικό και στη συνέχεια στο ενεργητικό λεξιλόγιο του μαθητή αν δεν είναι ενταγμένη σε κειμενικό και επομένως επικοινωνιακό περιβάλλον. Μόνον έτσι αποκτά την εμπειρία της γλώσσας και εξοικειώνεται με το λεξιλόγιό της. Γιατί αυτή είναι η φορά για την κατάκτηση του λεξιλογίου. Αλλιώς βάζουμε το κάρο μπροστά απ’ το γάιδαρο και τα αποτελέσματα όταν δεν είναι απλώς φτωχά είναι σίγουρα τραγελαφικά! Μάλλον, όμως, θα χρειαστεί να επανέλθουμε.

Σωτήρης Γκαρμπούνης

5 σχόλια:

ΝΑΝΣΥ είπε...

Απ' ότι κατάλαβα στο καινούριο βιβλίο των αρχαίων υπάρχουν περισσότερες σελίδες που σχετίζονται με το λεξιλόγιο και ανακατώνουν την αρχαία με τη νεοελληνική γλώσσα. Θα συμφωνήσω πως προκαλείται έτσι σύγχυση. Δεν ξέρω όμως πώς θα αισθανόμουν, αν διδασκόμουν αυτό το βιβλίο. Ίσως και να μου άρεσε.

Ένα είναι σίγουρο: Δεν είναι ό,τι καλύτερο να διδάσκεις/μαθαίνεις αρχαία και να έχεις την εντύπωση πως διδάσκεις/μαθαίνεις νεοελληνικά.

Αν κάτι τέτοιο συμβαίνει με το βιβλίο των αρχαίων, πιθανόν να απέτυχε να διδάξει την αρχαία ελληνική γλώσσα ή να εμποδίζει την επίτευξη του στόχου αυτού.

Vasilis Simeonidis είπε...

Σωτήρη, υποκύπτω στον πειρασμό να σχολιάσω.

Ενδιαφέρον έχει ό,τι καταγράφεται στους προλόγους των βιβλίων Αρχαία Ελληνική Γλώσσα. Στην α΄ γυμνασίου δογματικά αναφέρεται ότι «η γλώσσα που μιλάμε σήμερα είναι ο κατευθείαν απόγονος εκείνης της μορφής της ελληνικής γλώσσας». Επειδή αυτό δε μπορεί να τεκμηριωθεί και να αποδειχτεί καταφεύγει στην κρίση ότι «σε μεγάλο βαθμό χρησιμοποιούνται τότε και τώρα οι ίδιες λέξεις με την ίδια ή με διαφορετική σημασία». Στη β΄ γυμνασίου αναφέρεται ότι «με τη σύνδεση της αρχαίας και της νέας ελληνικής στο επίπεδο της ετυμολογίας, της γραμματικής και του συντακτικού, ο μαθητής θα αντιληφθεί τη διαχρονική εξέλιξη και συνέχεια της ελληνικής γλώσσας».

Γίνεται προφανής ένας από τους στόχους της διδασκαλίας: να εμπεδωθεί η ιδεολογία, η ψευδής αντίληψη, ότι η ελληνική γλώσσα είναι ενιαία, χωρίς τομές στην εξέλιξή της, χωρίς επιδράσεις από άλλες γλώσσες, έξω από ιστορικούς και κοινωνικούς προσδιορισμούς. Η ακρωτηριασμένη ετυμολογία και το επιλεγμένο λεξιλόγιο μπορούν να υπηρετήσουν αυτή την ιδεολογία.

Έτσι φτάνουμε σε τραγελαφικά αποτελέσματα. Αναφέρω ενδεικτικά για να τεκμηριώσω και τους χαρακτηρισμούς ακρωτηριασμένη ετυμολογία και επιλεγμένο λεξιλόγιο:

για να φανεί η συνέχεια της γλώσσας διδάσκεται σα λέξη της νεοελληνικής το γεώμηλο, από τη λέξη γη βεβαίως, μόνο που κρίνεται αναγκαίο να μεταφραστεί για να καταλάβουν οι μαθητές ότι πρόκειται για την πατάτα (α΄ γυμν, σελ. 39). Δεν κρίνεται αναγκαίο να διευκρινιστεί ότι η λέξη πατάτα έχει προέλευση από το ιταλικό patata < ισπαν. patata από γλ. Ινδιάνων της Aμερικής (τ. batata). Τι θα συμπεράνουν οι μαθητές ότι είμαστε απόγονοι Ινδιάνων που χρειάζεται η γνώση ινδιάνικων για να καταλάβουμε τη λέξη γεώμηλο;

Επίσης, για να υπηρετηθεί ο ίδιος ιδεολογικός σκοπός, διδάσκεται σα λέξη της νεοελληνικής το ηδύποτο, με δεύτερο συνθετικό από το πίνω. Μόνο που κρίνεται απαραίτητο να προστεθεί η εξήγηση γλυκό αλκοολούχο ποτό (α΄ γυμν, σελ. 47). Αποφεύγεται η γνωστή, αλλά εμφανώς ξένη εξήγηση λικέρ, από το γαλλικό liqueur. Τι θα συμπεράνουν οι μαθητές ότι είμαστε απόγονοι Γάλλων που χρειάζεται να η γνώση γαλλικών για να καταλάβουμε τη λέξη ηδύποτο;

Έτσι, αποφεύγονται σκόπελοι της ετυμολογίας που θα έδιναν την εντύπωση ότι είμαστε απόγονοι Γαλλοινδιάνων...

Νάνσυ, το σχόλιο, όπως προφανώς και το ποστ, αναφέρεται στα νέα σχολικά βιβλία που διδάσκονται από τη σχολική χρονιά 2006-07. Τα προηγούμενα είναι άλλη ενδιαφέρουσα ιστορία)

ΝΑΝΣΥ είπε...

Το ξέρω, as eon. Το κατάλαβα. :)

Ανώνυμος είπε...

Προσωπικά που διδάσκομαι αυτό το βιβλίο, μπορώ να πω ότι περισσότερο συγχέει τις γνώσεις που είχαμε, παρά μας εφοδιάζει με καινούριες.

Λόγου χάριν: Ποια η διαφορά της ενέργειας με το αποτέλεσμα ενέργειας; Ρωτάω τον καθηγητή και μου λέει ότι δεν είναι σημαντική. Πρέπει να υπάρχει όμως κάποια διάκριση για να αναφέρεται στο βιβλίο.

Προσωπικά δεν καταλαβαίνω την ετυμολογική διαφορά της λέξης:

άγημα (ενέργεια)-αγωγή (απ.ενέργ.)
ή και
αγωνία (ενέργεια)-αγώνισμα (απ.εν.)

Σωτήρης Γκαρμπούνης είπε...

Γεια σου Ανώνυμε

Η σύγχυση φαίνεται και από αυτό που γράφεις ως παράδειγμα, αλλά δεν θα μπω στη διαδικασία να εντοπίσω τέτοια λάθη. Άλλωστε το πρόβλημα που αντιμετωπίζεις δεν είναι παράδοξο. Η συγκεκριμένη σύγχυση αποδεικνύει ότι το πρόβλημα που πρέπει να συζητάμε δεν είναι η μέθοδος και το βιβλίο διδασκαλίας των αρχαίων στο Γυμνάσιο, αλλά η κατάργησή τους. Με χαροποιεί η παρέμβασή σου στο μπλογκ. Ίσως η επόμενη γενιά δε χάσει τόσες ώρες ματαιόπονης αρχαιολατρικής ενασχόλησης και πιθανόν να απελευθερωθεί από από καταπιεστικές ιδεοληψίες. Τουλάχιστον ως ένα βαθμό!