Σάββατο 17 Απριλίου 2010

Να βάλουμε τις λέξεις στη «σωστή» σειρά...

Μια φράση που ασυναίσθητα λέγεται σαν οδηγία, σαν τρόπος προσέγγισης του αρχαίου ελληνικού κειμένου. Έχει πολύ ενδιαφέρον αυτή η φράση, κυρίως όταν εκφέρεται από χείλη συναδέρφων...

Τι ακριβώς λέγεται μ’ αυτή τη φράση; Προφανώς ότι θα πρέπει να τακτοποιηθούν οι λέξεις του κειμένου με τέτοιον τρόπο, ώστε να έρθουν πιο κοντά στη φυσιολογική σειρά που τις θέλει η νεοελληνική: Υποκείμενο – ρήμα – αντικείμενο, οι προσδιορισμοί κοντά στο προσδιοριζόμενο, το άρθρο δίπλα στο όνομα κ.λπ. Αυτή την πρακτική ακολουθεί και η βιομηχανία των βοηθημάτων. Αυτή είναι και μια συντακτική διευθέτηση.

Ας δούμε το παρακάτω παράδειγμα από το Δημοσθένη (Υπέρ της Ροδίων ελευθερίας, 2).

Το κείμενο: «ἔστι μὲν οὖν ἓν ὧν ἐγὼ νομίζω χάριν ὑμᾶς τοῖς θεοῖς ὀφείλειν, τὸ τοὺς διὰ τὴν αὑτῶν ὕβριν ὑμῖν πολεμήσαντας οὐ πάλαι νῦν ἐν ὑμῖν μόνοις τῆς αὑτῶν σωτηρίας ἔχειν τὰς ἐλπίδας».

Το κείμενο με τις λέξεις στη «σωστή» σειρά: «ἔστι μὲν οὖν ἓν ὧν ἐγὼ νομίζω ὑμᾶς ὀφείλειν χάριν τοῖς θεοῖς, (τὸ) τοὺς πολεμήσαντας ὑμῖν οὐ πάλαι διὰ τὴν ὕβριν αὑτῶν ἔχειν νῦν ἐν ὑμῖν μόνοις τὰς ἐλπίδας τῆς σωτηρίας αὑτῶν».

Προφανώς πάλι με τη διευθετημένη εκδοχή προσεγγίζεται πιο εύκολα το περιεχόμενο του κειμένου. Όμως, από κεί και πέρα η διδασκαλία παίρνει – συνήθως – το γραμματοσυντακτικό δρόμο της...

Δύο ερωτήματα:
Γιατί στα αρχαία κείμενα παρατηρείται αυτή η «άτακτη» σειρά που σε πολλές περιπτώσεις μας μοιάζει με λέξεις πεταμένες τυχαία; Είναι ιδιορρυθμία των συγγραφέων ή οφείλεται σε άλλη αιτία;
Και σα δεύτερο ερώτημα, ξανά το αρχικό, αλλά παραλλαγμένο: Τί αληθινά λέγεται με τη φράση «να βάλουμε τις λέξεις στη σωστή σειρά»;

Και μια κοινή απάντηση:
Η φράση «να βάλουμε τις λέξεις στη ‘‘σωστή’’ σειρά» είναι ασυναίσθητη ομολογία ότι η αρχαία ελληνική έχει μεγάλες, πολύ μεγάλες διαφορές από την κοινή νεοελληνική. Τόσο μεγάλες, ώστε θεωρούμε τη σειρά των λέξεων λανθασμένη!
Βασίλης Συμεωνίδης
Σωτήρης Γκαρμπούνης

4 σχόλια:

Χριστίνα Παπαγγελή είπε...

Είναι, πράγματι, δείγμα της απόστασης μεταξύ των δυο γλωσσών οι διαφορές στη συντακτική δομή της πρότασης. Άλλωστε, το γεγονός ότι πρόκειται για μια "νεκρή" γλώσσα, που δε μιλιέται πια, δεν ακούγεται, επιβάλλει την "εξομάλυνσή", δηλαδή να τη φέρουμε λίγο πιο κοντά στη συνήθη συντακτική δομή (να παραδεχτούμε εδώ ότι και στη νέα ελληνική, αντίθετα με άλλες γλώωσες, π.χ. γαλλική, γερμανική, αγγλική, η συντακτική σιρά είναι ανάκατη. Δε θα βρεις το υποκείμενο της πρότασης -π.χ. στα αγγλικά- στο τέλος της φράσης).
Στο πρώτο ερώτημα, υποθέτω ότι o επιτονισμός της φράσης σύμφωνα με την προφορά ή την προφορικότητα της αρχαίας γλώσσας (που μας είναι άγνωστα), επέβαλλε κάποιους εσωτερικούς κανόνες.
Στο δεύτερο ερώτημα, σίγουρα ο όρος "σωστή" σειρά είναι αδόκιμος, ίσως θα μπορούσαμε να επικαλεστούμε κάποιες λέξεις κλειδιά, το σκελετό της πρότασης, τους κύριους και δευτερεύοντες όρους ή λέξεις-δορυφόρους στους κύριους όρους. Προσωπικά, ακολουθώ την "κειμενοκεντρική" προσέγγιση, όσο μου είναι δυνατόν, και δευτερευόντως επισημαίνουμε με τους μαθητές τους συντακτικούς όρους.
Ομολογώ, πάντως, ότι όταν έχω απέναντί μου ένα άγνωστο κείμενο που δεν καταλαβαίνω από άισθηση το νόημά του, ψάχνω το ρήμα/υποκ/αντικ κλπ. και στη συνέχεια ψάχνω τους προσδιορισμούς.

Υ.Γ. Είστε σίγουροι ότι στη πρόταση βάλατε τους όρους στη ... χαχα "σωστή" σειρά;(αν γράφατε "...ἔστι μὲν οὖν ἓν ὧν ἐγὼ νομίζω χάριν ὑμᾶς τοῖς θεοῖς ὀφείλειν(τὸ) τοὺς πολεμήσαντας ὑμῖν οὐ πάλαι διὰ τὴν ὕβριν αὑτῶν ἔχειν τὰς ἐλπίδας τῆς σωτηρίας αὑτῶν
νῦν ἐν ὑμῖν μόνοις", θα δυσκολευόμουν λιγότερο να καταλάβω το νόημα!)

Vasilis Simeonidis είπε...

Ο σκοπός του ποστ είναι η κατάληξή του. Δηλαδή, η φράση "να βάλουμε τις λέξεις στη σωστή σειρά" που ακούγεται σε πολλές περιπτώσεις κατά τη διδασκαλία των αρχαίων δείχνει ότι τα αρχαία ελληνικά είναι πολύ μα πολύ διαφορεική γλώσσα από τη νεοελληνική.

sodum είπε...

χωρίς να θέλω να κάνω τον έξυπνο θα ήθελα να επισημάνω ένα-δύο πραγματάκια. για τα αρχαία ελληνικά χρησιμοποιείται ο όρος 'ελεύθερη σειρά των λέξεων', όπου βέβαια το 'ελεύθερη' χρησιμοποιείται καταχρηστικά. οι παράγωντες που επιρρεάζουν τη σειρά των λέξεων είναι πολλοί και διάφοροι με βασικότερο το που δίνεται η έμφαση και το ποιές λέξεις 'βαραίνουν' μέσα στην πρόταση. στα νέα ελληνικά αυτό έχει σχεδόν χαθεί καθώς η γλώσα στην εξέλιξή της τείνει να γίνει άκλιτη (απλοποίηση του κλιτικού συστήματος)και με σταθερή σειρά λέξεων (πχ το υποκείμενο στην αρχή). οι λόγοι για τέτοιες και άλλες αλλαγές σε μιά γλώσσα όπως όλοι ξέρουν ποικίλουν ανάλογα με τις περιστάσεις. απο κεί και πέρα η φράση 'να βάλουμε τις λέξεις στη σωστή σειρά' είναι στο στόμα των διδασκοντων ένα μεθοδολογικό εργαλείο για να μπορέσουν τα παιδιά να συντάξουν και να καταλάβουν τις συντακτικές δομές. φυσικά και η λέξεις 'σωστή σειρά' αρκούν για να δημιουργηθεί αντίφαση (σαν να ισχυριζομαστε ότι η σειρά των λέξεων είναι λάθος) αλλά αν λέγαμε 'να βάλουμε τις λέξεις σε μιά βολική σειρά' θα καταργούσαμε αυτόματα το επιχείρημα της ανάρτησής σας. συγνώμη αν η τοποθέτησή μου είναι κάπως χοντροειδής. παραμένω φανατικά αναγνώστης σας.

Vasilis Simeonidis είπε...

sodum, ευχαριστούμε για την καλή κουβέντα.

Βέβαια, είτε μιλάμε για «σωστή» είτε για «βολική» σειρά, το συμπέρασμα δεν αλλάζει. Σε κάθε περίπτωση αποφεύγουμε να πούμε ότι έχουμε τη σειρά των λέξεων όπως ορίζει η δομή της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, που είναι πολύ διαφορετική από τη νεοελληνική.